ทักทายกันก่อน
มาถึงบทนี้ต้องมีหลายท่านแน่นอนที่สงสัยว่า เรียนหลักสูตร First Aid จำเป็นต้องเรียนเรื่อง “เซลล์” ด้วยหรือ เพราะที่ผ่านมาไม่เห็นมีใครสอนกันเลย
หลักสูตร First Aid มีเนื้อหาที่เกี่ยวข้องกับ “การแพทย์ขั้นพื้นฐาน” นั้นคือ เราต้องเรียนรู้เกี่ยวกับร่างกายมนุษย์ในภาวะปกติ และในภาวะเจ็บป่วย นอกจากนั้นยังรวมไปถึง “การช่วยเหลือ-การดูแลเบื้องต้น” อีกด้วย ดังนั้นการมีความรู้เกี่ยวกับวิทยาศาสตร์การแพทย์จึงถือว่ามีความสำคัญที่จะช่วยให้เรามีความเข้าใจในกลไกการเจ็บป่วย และสามารถให้การดูแลเบื้องต้นให้กับผู้ป่วยได้อย่างมั่นใจ การเรียนรู้เกี่ยวกับ “เซลล์” ซึ่งเป็นอวัยวะที่เป็นพื้นฐานของสิ่งมีชีวิตทุกชนิด ในบทนี้จึงถือว่ามีความสำคัญเป็นอย่างมาก เพราะเมื่อถึงเวลาที่เราต้องเรียนรู้เกี่ยวกับเรื่องการปฐมพยาบาล จะทำให้เราเข้าใจเกี่ยวกับสมมติฐานของโรคได้เข้าใจยิ่งขึ้น
เซลล์ เป็นสิ่งมีชีวิตที่เป็นส่วนประกอบพื้นฐานของทุกส่วน และทุกระบบของร่างกาย เมื่อเกิดความผิดปกติหรือความเจ็บป่วยขึ้น เซลล์ย่อมเป็นส่วนหนึ่งของความผิดปกตินั้นด้วยเสมอ เราลองมาตอบคำถามเหล่านี้กันดูนะครับ ว่าเราสามารถตอบได้หรือไม่ หากตอบไม่ได้ หรือไม่ค่อยมั่นใจ นั่นคือสิ่งที่บอกว่าเราต้องเรียนรู้เกี่ยวกับการทำงานพื้นฐานเกี่ยวกับเซลล์ครับ (คำตอบจะซ่อนอยู่ตรงประโยค “คำถามข้อที่…” ที่มีเส้นใต้สีแดง แต่ลองตอบเองในใจก่อนนะครับ แล้วค่อยดูเฉลย)
คำถามข้อที่ 1 เพราะอะไรเราต้องให้น้ำหวาน ลูกอมหวานๆ ในผู้ป่วยเบาหวานที่สงสัยว่ามีภาวะน้ำตาลในเลือดต่ำ
คำถามข้อที่ 2 เพราะอะไรคนที่ไม่เคยออกกำลังกายเลย อยู่มาวันหนึ่งออกวิ่ง 3 กิโลเมตร พอตื่นเช้ามารู้สึกเจ็บไปทั่วทั้งร่างกาย
คำถามข้อที่ 3 เวลาเด็กๆ มีไข้ เราใช้น้ำเย็นๆ เช็ดตัวเลยได้มั้ย ไข้จะได้ลดไวๆ
จากประสบการณ์ของผู้เขียนที่เคยไปบรรยายในที่ต่างๆ ทั่วประเทศ ไม่ว่าจะเป็นโรงงาน โรงแรม หน่วยงานทุกระดับ น้อยคนจะสามารถตอบได้ครบองค์ความรู้ ทั้งๆ ที่เป็นเรื่องพื้นฐานใกล้ตัว และมีความสำคัญต่อการดำเนินชีวิตของพวกเรา แล้วสำหรับตัวท่านละครับ สามารถตอบคำถามเหล่านี้ได้หรือไม่…หากไม่ละก็….ตั้งใจที่จะเรียนรู้รายละเอียดเกี่ยวกับเซลล์กันเถอะครับ เอาแค่พื้นฐานเท่านั้นเองครับ ไม่ถึงระดับแพทย์ หรือพยาบาลหรอกครับ…ไปกันเลยครับ

เซลล์ (Cell) คือหน่วยที่เล็กที่สุดของสิ่งมีชีวิต ซึ่งทำหน้าที่เพื่อให้สิ่งมีชีวิตนั้นอยู่รอด เซลล์มาจากคำว่า Cella ในภาษาละติน มีความหมายว่า “ห้องเล็กๆ” เซลล์สามารถเพิ่มจำนวนและเจริญเติบโต สามารถตอบสนองต่อสิ่งเร้าหรือการกระตุ้นได้ เซลล์บางชนิดสามารถเคลื่อนที่ได้เอง เช่น เซลล์อสุจิ (Sperm-สเปอร์ม) ของเพศชายที่มีหน้าที่ในการผสมพันธ์กับไข่ของเพศหญิง เซลล์มีหลายชนิดและมีลักษณะที่แตกต่างกันไปตามตำแหน่งที่อยู่และหน้าที่เฉพาะ โดยทั่วไปเซลล์มีส่วนประกอบสำคัญอยู่ 4 ส่วน (Basic Cell Structure) คือ
1. เยื่อหุ้มเซลล์ (Cell membrane-เซลล์ เมม’เบรน) ประกอบด้วยฟอสโฟลิพิด (Phopholipid) และโปรตีน (Protein) มีลักษณะยืดหยุ่นและอ่อนนุ่ม ประกอบเรียงกันเป็นชั้นๆ เยื่อหุ้มเซลล์มีหน้าที่คือ
- ห่อหุ้มของเหลวและส่วนประกอบเล็กภายในเซลล์ (Organelle-ออร์แกเนลล์) เข้าไว้ด้วยกัน - ควบคุมการผ่านเข้า-ออกทั้งชนิดและจำนวนของสารระหว่างภายในและภายนอกเซลล์ โดยจะยอมให้สารน้ำผ่านได้ง่ายจึงทำให้พาอาหาร ออกซิเจนและของเสียเข้า-ออกจากเซลล์สะดวก - เป็นที่ยึดจับของโครงร่างเซลล์ (Cytoskeletal-ไซโตสเคลเลตัล) ให้เซลล์คงรูปอยู่ได้ - เป็นที่อยู่ของตัวรับสัญญาณ (Receptor-รีเซพ'เทอะ) รับสัญญาณจากภายใน คือ จากนิวเคลียส และจากภายนอก เช่น โอร์โมนลดการขับน้ำปัสสาวะ (Antidiuretic Hormone : ADH-แอนทีไดยูเรท' ทิค ฮอร์'โมน) ในวันที่อากาศร้อนหรือเราออกกำลังกาย เราจะเสียเหงื่อมาก ADH จะถูกหลั่งออกมาในกระแสเลือดมากกว่าปกติ และไปกระตุ้นเซลล์ของไตให้ทำหน้าที่ดูดน้ำที่กรองผ่านไตกลับเข้าสู่ร่างกายเพิ่มขึ้น ทำให้น้ำที่ขับออกจากร่างกายหรือปัสสาวะออกน้อยลง ทั้งนี้เพื่อเป็นการรักษาสมดุลของเหลวไว้ในร่างกายให้พอดีต่อการดำเนินชีวิต เป็นต้น
2. เนื้อในของเซลล์ (Cytoplasm-ไซโตพลาสมา) เป็นส่วนประกอบต่าง ๆ ที่อยู่ภายในเซลล์และถูกล้อมรอบด้วยเยื่อหุ้มเซลล์ ส่วนประกอบนี้จะอยู่รอบๆ นิ้วเคลียส สารประกอบภายในจะเป็นสารละลายโซเดียมสูง มีลักษณะเป็นวุ้น สีขาวขุ่น ค่า pH (พีเอช) 7.4 คือค่อนไปทางด่าง ถ้าหากร่างกายขาดน้ำภาวะภายในเซลล์จะมีสภาวะแวดล้อมค่อนไปทางกรด จะทำให้เซลล์เสี่อมสมรรถภาพทำงานผิดปกติ ภายใน Cytoplasm มีองค์ประกอบที่สำคัญรวมอยู่ด้วยหลายชนิด แต่ที่สำคัญมากคือ นิ้วเคลียส (Nucleus) และไมโตคอนเดรีย (Mitochondria) ซึ่งมีความสำคัญต่อการดำรงค์อยู่และแบ่งเซลล์ ความเสียหายของเซลล์จะเกิดขึ้นหากส่วนประกอบทั้งสองถูกทำลายจากอนุมูลอิสระ
3. ไมโตรคอนเดรีย (Mitochondria) เป็นส่วนประกอบขนาดเล็กของเซลล์ มีหน้าที่สร้างสารให้พลังงานแก่เซลล์ชื่อ อดีโนซีน ไตรฟอสเฟส (Adenosine Triphosphate: ATP) เซลล์ที่ต้องใช้พลังงานมาก เช่น หัวใจ จะมีไมรโตรคอนเดรียถึง 2,000 ชิ้น/เซลล์
4. นิวเคลียส (Necleus) หมายถึง สิ่งที่อยู่ตรงกลาง โดยทั่วไปจะมี 1 นิวเคลียส/เซลล์ เป็นสิ่งที่สำคัญที่สุดของเซลล์ มีลัษณะกลมมีเยื่อหุ้มสองชั้น เรียกว่าเยื่อหุ้มนิวเครียส (Nuclear envelope-นิวเครียส เอน’วะโลพ) ป้องกันอันตรายที่อาจเกิดต่อนิวเครียส และป้องกันอันตรายไม่ให้เข้าถึงโครโมโซม (Chromosomes) ที่อยู่ในนิวเคลียส ซึ่งเป็นองค์ประกอบสำคัญในการถ่ายทอดพันธ์กรรม